fot.domena publiczna August II i August III Sasowie (fot. domena publiczna)
Wettynowie – dynastia niemiecka związana z pograniczem sasko-turyńskim od czasów karolińskich.
Nazwę przyjęli od zamku Wettin nad Soławą (Saale), w XII w. przejściowo ośrodka posiadłości Wettynów. Protoplastą rodu był możnowładca turyński Burkhard (Bucco), poległy w walkach z Węgrami w 908 r. Pozycja rodu rosła systematycznie. W 1032 r. weszli w posiadanie marchii łużyckiej, w 1089 r. marchii miśnieńskiej, w 1264 r. Turyngii, a w 1423 r. księstwa sasko- vvittenberskiego wraz z godnością elektora. To rozlegle władztwo zostało rozbite wskutek podziału w 1485 r. między dwóch synów elektora Fryderyka II (zm. 1464): Ernesta (zm. 1486) i Albrechta Odważnego (zm. 1500). Starsza linia, zwana ernestyńską, uzyskała dużą część Turyngii i elektorat saski z Wittenberga, który utraciła w 1547 r. Jej posiadłości rozpadły się w XVII w. na liczne księstwa, m.in. sasko-weimarskie i kobursko-gotajskie. Władcy tego ostatniego księstwa, zwani Koburgami, panują obecnie w Belgii (od 1831) i Wielkiej Brytanii (od 1901, obecnie pod nazwa Windsor), a zasiadali także na tronie królewskim w Portugalii (w latach 1837-1910) Bułgarii (w latach 1887-1944).
Młodsza linia Wettynów, zwana albertyńską, otrzymała w 1485 r. Miśnię i północną cześć Turyngii. W 1548 r. uzyskała od cesarza odebrany linii ernestyńskiej elektorat saski Wittenberga. Przedstawiciele tej linii panowali w Saksonii jako elektorowie (w latach 1548-1806), a następnie jako królowie (w latach 1806-1918). Zasiadali także w wyniku elekcji w latach 1697 -1763 na tronie polskim (August II Mocny i August III). Jako królowie Polski stawiali na pierwszym miejscu swoje interesy dynastyczne – zapewnienie Wettynom czołowej pozycji w środkowowschodniej Europie. Dążyli do ustanowienia w Polsce monarchii dziedzicznej, ściślejszego związania Rzeczpospolitej z Saksonią i zastąpienia unii personalnej w unię realną. Zabiegali w tym celu bezskutecznie o uzyskanie od Habsburgów niewielkiej części Śląska, łączącej elektorat z Polską, oraz próbowali przeprowadzić zasadnicze zmiany ustrojowe w Rzeczpospolitej.
Plan wzmocnienia władzy napotkał w Polsce silną opozycję. Wettynowie usiłowali zrealizować swe zamiary pod naciskiem wprowadzonego do Polski wojska saskiego bądź przez udział w wojnach z sąsiednimi państwami, a w końcu – przy współdziałaniu sąsiadów. Próby te zakończyły się jednak niepomyślnie i przyniosły Polsce oraz Saksonii dotkliwe zniszczenia wojenne. Nastąpił przy tym upadek znaczenia międzynarodowego Rzeczpospolitej, która popadła w zależność od państw szczególnie Rosji. W okresie rządów Wettynów pogłębił się w Polsce kryzys wewnętrzny spowodowany samowolą rodów magnackich, nagminnym zrywaniem sejmów, szukaniem oparcia na zewnątrz przeciwko własnemu królowi i planom reform.
Mimo tych niepowodzeń dobra pamieć o pozytywnych stronach unii polsko-saskiej (szczególnie w sferze współpracy gospodarczej i kulturalnej) przetrwała długo zarówno nad Wisłą, jak i nad Łabą. Duży wpływ ten stan rzeczy miało wspólne niebezpieczeństwo ze strony coraz potężniejszych Prus, które nakazywało myśleć o zbliżeniu i przymierzu. Projekt wprowadzenia na tron polski Wettyna po detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego wysuwali konfederaci barscy w latach 1768— 1770. Do polsko-saskiej tradycji odwołano się w słynnej ustawie z 3 1791 r., która w artykule VII przewidywała przekształcenie polski w monarchię dziedziczną pod berłem Wettynów. W myśl Konstytucji 3 maja tron w Polsce po Stanisławie Auguście Poniatowskim przypaść miał elektorowi saskiemu, wnukowi króla Augusta III, Fryderykowi Augustowi III (1730 — 1827) Był on później sprzymierzeńcem Napoleona i w 1807 r. otrzymał tron Księstwa Warszawskiego, który utracił w 1815 r.
Autor hasła:
Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europ średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.
Źródło:
Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.