Herakliusz (ur. ok. 575, zm. II 641) – cesarz bizantyński od 5 grudnia 610 r. Syn egzarchy Kartaginy Herakliusza i Epifanii. Zastał cesarstwo w stanie upadku i anarchii panującej pod rządami Fokasa.

Na Bałkany wdzierali się Słowianie i Awarowie. Na froncie wschodnim napierali Persowie. Gen. Komentiolos podniósł bunt w Ankarze, w Antiochii natomiast nadal operowali sprzymierzeńcy Fokasa. Ofensywa perska w latach 609-619 doprowadziła do zdobycia Jerozolimy w 614 r. i okupacji Egiptu w latach 619-629. W 614 r. Słowianie zdobyli Salonę w Dalmacji, co oznaczało trwałą utratę zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego.

Po reformie armii, polegającej na wzmocnieniu konnicy i uspokojeniu frontu dunajskiego, co zostało osiągnięte przez zawarcie upokarzającego pokoju z chaganem Awarów (619), Herakliusz skierował swe siły w 622 r. do Azji Mniejszej, gdzie odniósł zwycięstwo, w wyniku którego przyłączył Armenie. W 636 r. Arabowie zdobyli Syrię i pokonali Bizantyńczyków nad Yarmukiem. Przystąpili do ataków na Armenię i Egipt; prowincje te na stałe zostały utracone. Pomyślnie natomiast zakończyła się wojna z Awarami. Klęska, którą ponieśli w bitwie pod Konstantynopolem, pozwoliła zrekonstruować bizantyńskie panowanie na Bałkanach.

Herakliusz przeprowadził reformę administracji, zastępując diecezje i prowincje temami. Każdą zarządzał dowódca (strategos), posiadający kompetencje wojskowe i cywilne. Żołnierze przywiązani zostali do terytorium, na którym służyli i otrzymywali tam ziemię do uprawy. Podniosło to istotnie morale i osobiste zainteresowanie obroną imperium. Reforma wdrażana była jednak powoli i nie została zakończona za życia Herakliusza. Cesarz zapoczątkował także reformę centralnej administracji państwa. Prowadził aktywną politykę religijną i usiłował narzucić mieszkańcom cesarstwa monoteletyzm. Wobec Żydów wydał w 634 r. zarządzenie, na mocy którego mieli zostać ochrzczeni. Była to, jak się zdaje, kara za ich kolaborację z Persami.

Panowanie Herakliusza okazało się przełomowe pod względem politycznym, ustrojowym i kulturalnym. Oznaczało koniec okresu rzymskiego i początek historii Bizancjum we właściwym znaczeniu tego słowa.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców Europy średniowiecznej (Wydawnictwo Poznańskie 2005) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Autor hasła:

Kazimierz Ilski – profesor doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii starożytnej, związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Specjalizuje się w historii Kościoła Wschodniego i Bizancjum. Współautor „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”.