Henryk Sandomierski (ur. ok. 1130, zm. 18 X 1166) – książę sandomierski, syn Bolesława III Krzywoustego i Salomei, córki Henryka, hrabiego Bergu. Imię odziedziczył po dziadku ze strony matki, Henryku, hrabim Bergu. W momencie śmierci ojca w 1138 roku znalazł się zapewne pod opieką matki.

Dawniej sądzono, że Bolesław wyznaczył mu w testamencie ziemię sandomierską jako dzielnice i małoletni książę objął ją w 1146 roku. Być może jednak Henryk dopiero w tym roku uzyskał dzielnice sandomierską, kiedy to zwycięski obóz juniorów dokonał korekt w postanowieniach Krzywoustego po wygnaniu seniora Władysława II, a sam książę osiągnął wiek sprawny. Niejasno rysuje się rola Henryka w wydarzeniach z lat 1144–1146; występował w tym czasie u boku starszych braci, którzy stanowili siłę decydującą.

W 1149 roku odbył wyprawę wojenną na Ruś (Łuck i Włodzimierz Wołyński), a w 1154 roku pielgrzymkę do Ziemi Świętej. W 1161 roku brał udział w zjeździe łęczyckim z okazji konsekracji miejscowej kolegiaty i wówczas wspólnie z Bolesławem IV Kędzierzawym poczynił nadania dla klasztoru Kanoników Regularnych w Czerwińsku.

Podtrzymywał dobre stosunki z Kościołem, uczestnicząc m.in. w obdarowaniu klasztoru Kanoników Regularnych w Trzemesznie (ok. 1144–1145); zapewne właśnie on rozpoczął budowę kościołów kolegiackich w Wiślicy i Opatowie. Podczas pobytu w Ziemi Świętej nawiązał stosunki z rycerskim zakonem joannitów, których sprowadził do Polski i osadził w swej włości (Zagość w Sandomierskiem). Założenie placówki joannickiej należy umownie datować na lata 1154–1166.

Henryk najpewniej nie wstąpił w związki małżeńskie, a z całą pewnością nie miał potomstwa. Władzę w swej dzielnicy przekazał testamentem, według mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem, swemu najmłodszemu bratu Kazimierzowi. Umarł na skutek ran odniesionych podczas zorganizowanej wspólnie z princepsem Bolesławem Kędzierzawym wyprawy przeciwko pogańskim Prusom. Miejsce jego pochówku nie jest znane, można się domyślać, iż ciało księcia złożono w krypcie kolegiaty wiślickiej lub może w Sandomierzu.

Książę Henryk, rycerz, wędrowiec, jak mało kto nadaje się na pierwowzór literacki. Na kanwie jego mało znanego, pełnego zagadek życia powstała powieść J. Iwaszkiewicza Czerwone tarcze. Wyobrażenie księcia ukazane jest na jednym z najcenniejszych zabytków sztuki romańskiej w Polsce, tzw. posadzce wiślickiej, znajdującej się w podziemiach kolegiaty w Wiślicy.

Lit.: B. Snoch, Synowie Krzywoustego. Opowieść o początkach rozbicia dzielnicowego Polsce, Warszawa 1987.

Autor hasła:

Józef Dobosz – profesor doktor habilitowany, historyk mediewista i nauczyciel akademicki związany z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu książek i artykułów naukowych, m. in. monografii poświęconej Kazimierzowi II Sprawiedliwemu (2011). Redaktor „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Współautor „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.