Karol Wielki (ur. ok. 2 IV 747, zm. 28 I 814) – król Franków od 768 roku, cesarz od 800 roku. Syn Pepina Krótkiego i Bertrady, brat Karlomana. Wielokrotnie żonaty (Himiltruda, Dezyderata, Hildegarda, Fastrada, Liutgarda oraz trzy nieznane z imienia konkubiny), miał wiele dzieci, w tym synów: Karola, Pepina i Ludwika I Pobożnego, pięć córek oraz liczne potomstwo pozamałżeńskie. Pochowany w Akwizgranie (Aachen).

Ojciec przydzielił mu większą cześć terytorium państwa obejmującą Akwitanię, Neustrię, cześć Austrazji i Turyngię. Karlomanowi przypadła Burgundia z Alemanią i pozostałą częścią Austrazji. Obaj bracia byli już namaszczeni na królów przez papieża Stefana II w 754 roku, ale każdy z nich po objęciu władzy w swojej dzielnicy został powtórnie namaszczony i być może uroczyście koronowany.

Drogi braci szybko rozeszły się. O utrzymanie pokoju miedzy nimi starała się ich matka, Bertrada. Prawdopodobnie sojusz Karola z Longobardami, przypieczętowany jego małżeństwem z córką króla Dezyderiusza, był wymierzony przeciw Karlomanowi, który w ten sposób został okrążony.

Z bliżej nieznanych powodów bracia przygotowywali się do wojny ze sobą, ale nagła śmierć Karlomana w 771 roku i natychmiastowe objęcie jego części państwa przez Karola, bez uwzględnienia praw bratanków, przywróciły jedność monarchii Karolingów.

Karol zerwał sojusz z Dezyderiuszem i odesłał mu córkę. Gdy Longobardowie ponownie zagrozili papieskim posiadłościom, Karol proszony przez papieża o pomoc wkroczył do Włoch w 773 roku, w 774 roku uwięził Dezyderiusza i zamknął go w klasztorze, a sam bez oficjalnego wyboru ani koronacji ogłosił się królem Longobardów.

W czasie drugiej wyprawy do Włoch w 781 roku nakłonił papieża Hadriana do koronacji swoich małoletnich synów: Pepina na króla Włoch, Ludwika na króla Akwitanii. Były to pierwsze potwierdzone koronacje władców Franków. Zaangażowanie Karola we Włoszech pociągnęło za sobą nawiązanie kontaktów z Bizancjum, które siłą rzeczy nie mogły być przyjazne ze względu na nieprzezwyciężalne konflikty interesów na Półwyspie Apenińskim, a zwłaszcza na południu.

W 778 roku Karol, proszony przez muzułmańskich możnych z Barcelony o wsparcie przeciw Omajadom z Saragossy, wyprawił się za Pireneje. Po początkowych sukcesach musiał się jednak wycofać, doznając dotkliwej klęski w wąwozie Roncesvalles. Aby wzmocnić frankijskie panowanie w Akwitanii i uprzedzić żywe tam tendencje separatystyczne, została ona wyniesiona w 781 roku do rangi królestwa (aż do 877), na którego tronie Karol posadził swego małoletniego syna Ludwika.

Mimo że Karol już osobiście nie angażował się w Hiszpanii, wojska frankijskie stopniowo posuwały się na południe od Pirenejów, osiągając w 801 roku rzekę Ebro. Karna wyprawa na Sasów w 772 roku, pomyślana początkowo jedynie jako odwet za niepokojenie wschodnich granic, przekształciła się od 777 roku w systematyczny podbój Saksonii. Przełomem był chrzest saskiego wodza Widukinda w 785 roku, po którym większa część Saksonii poddała się frankijskiemu panowaniu, ale na północnych rubieżach walki trwały do 804 roku.

Karol nie przebierał w środkach, aby podporządkować Sasów. W wydanym przez niego w 782 roku Capitulatio de partibus Saxoniae kara śmierci groziła za najmniejszy opór przeciw Frankom. Od 794 roku rozpoczęły się masowe deportacje Sasów do innych części imperium, a na ich miejsce sprowadzano frankijskich osadników. W ślad za militarnym podbojem, a czasem go wyprzedzając, postępowała chrystianizacja, prowadzona głównie przez Anglosasów lub założone przez nich klasztory, jak Fulda i Hersfeld.

Włączenie Saksonii otwarło nowe pole konfliktów ze Słowianami połabskimi i Duńczykami, które w pełni rozwinęły się dopiero po śmierci Karola. Również dopiero zaczynające się najazdy wikingów nie stanowiły większego zagrożenia dla Karola. Pod wodzą syna Karola, jego imiennika, miały miejsce wyprawy na Czechy w 803 i 806 roku oraz na Serbołużyczan w 806 roku. Rządzona przez Agilolfingów Bawaria była dość luźno związana z państwem frankijskim. Dopiero Karol zmusił w 787 roku księcia Tassilona III do hołdu lennego, ale w rok później oskarżył go o zdradę i dożywotnio zamknął w klasztorze. W 788 roku zaczęły się walki z sąsiadującym z Bawarią koczowniczym plemieniem Awarów. Zakończyły się one w 811 roku całkowitym ich podporządkowaniem Karolowi. Granica ze Słowianami oparta została o Łabę oraz system grodów i umocnień, tzw. limes Saxoniae.

Około 800 roku stworzone przez Karola imperium osiągnęło swój ostateczny kształt. Podczas czwartej wyprawy do Włoch, której celem było przywrócenie wygnanego Leona III na tron papieski, Karol, który nosił się z zamiarem wyniesienia się do godności cesarza, został nieoczekiwanie przez niego koronowany 25 grudnia 800 roku, a lud Rzymu obwołał go cesarzem. W 812 roku jego koronacja została uznana przez Bizancjum.

Karol nie zaniedbywał umacniania państwa od wewnątrz. Służyło temu wprowadzenie jednolitego podziału na hrabstwa, na czele których stali delegowani przez Karola hrabiowie. Na szczególnie zagrożonych terenach przygranicznych, np. w Bretanii, Hiszpanii, Danii i na pograniczu bawarsko-awarskim, Karol zakładał marchie obejmujące kilka hrabstw. Zarząd państwem prowadzony był m.in. za pomocą kapitularzy, czyli edyktów królewskich, dotyczących spraw od najbardziej ogólnych, obejmujących całe państwo, do szczegółowych, incydentalnych. Szczególną rolę odgrywali missi dominici – posłańcy królewscy, których zadaniem była kontrola urzędników i reprezentowanie władcy w najodleglejszych zakątkach państwa.

Tuż za terytorialną i polityczną ekspansją Karola następowała ekspansja silnie przez niego wspieranego Kościoła, który po zaczętych jeszcze za Pepina Krótkiego reformach wprowadzonych przez św. Bonifacego, wyrósł na jedną z podpór rodzącego się imperium. Uniwersalistyczny charakter władzy Karola przejawiał się nie tylko w niepodważalnej zwierzchności Karola nad Kościołem frankijskim, ale i w jego aspiracjach do reprezentowania całego zachodniego chrześcijaństwa. Troska Karola o pielęgnowanie prawdziwej wiary nie ograniczała się jedynie do walki z herezjami (z adopcjanizmem), czy z pochodzącym z Bizancjum ikonoklazmem, ale dbał on też o poziom wykształcenia duchownych, dążył do poprawienia łacińskiego tekstu Biblii i ustalenia jego właściwej formy.

Dwór Karola, który zebrał największych uczonych swoich czasów, m.in.: Anglosasa Alkuina, Longobarda Pawła Diakona, Wizygota Teodulfa z Orleanu i wielu innych, promieniował na całe państwo, a jego osiągnięcia weszły na trwałe do intelektualnej spuścizny średniowiecza. W kapitularzu, znanym jako Epistola de litteris colendis, Karol zawarł swój program upowszechnienia szkolnictwa. Sieć szkół przyklasztornych i katedralnych była trwałym fundamentem dla następnych pokoleń i należy do największych osiągnięć Karola. W Divisio regnorum z 806 roku Karol przewidział podział kraju między synów, ale śmierć dwóch z nich uratowała jedność państwa.

Literatura:

• E. Wies, Karol Wielki. Cesarz i święty, Warszawa 1997.
• A. Gieysztor, Władza Karola Wielkiego w opinii współczesnej, Warszawa 1938.
• M.H. Serejski, Karol Wielki na tle swoich czasów, Warszawa 1959.
• P. Riché, Życie codzienne w państwie Karola Wielkiego, Warszawa 1979.
• G. Faber, Merowingowie i Karolingowie, Warszawa 1994, s. 149–178.
• Einhard, Życie Karola Wielkiego, tłum. J. Parandowski, wstęp i komentarz A. Gieysztor, Wrocław 1950.

Autor hasła:

Dariusz A. Sikorski – doktor habilitowany, profesor UAM. Mediewista specjalizujący się we wczesnych dziejach Polski, a zwłaszcza historii Kościoła i religii. Autor prac Kościół w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chrobrego, Wczesnopiastowska architektura sakralna czy Początki Kościoła w Polsce, a także popularnonaukowej książki Religie dawnych Słowian. Współautor „Słownika władców średniowiecznej Europy”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców Europy średniowiecznej (Wydawnictwo Poznańskie 2005) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Karolu Wielkim: